Dünyanın təhsil meridianında özünün rol və əhəmiyyətinə görə daha çox maraq doğuran dərs həmişə öz zamanında müasir olmuşdur. Məktəblə məşğul olan insanlar dərsi yaşadıqları dövrün tələblərinə söykənərək dəyərləndirmiş, onun qiymətini vermişlər. Beləliklə, dərsin müasirlik atributu onun vacib əlamətlərindən biri kimi həmişə əhəmiyyət daşımışdır. Bu mənada bir pedaqoji anlayış kimi "dərs", "təhsil" anlayışı ilə birgə yaranaraq bu günümüzə qədər gəlib çatmışdır.
Pedaqoqlar, psixoloqlar öz mülahizələrində dərsi müxtəlif tərəflərdən təhlil edərək düşüncə prizmalarından keçirmiş, onu daha dolğun, həm də praktik müəllimlərin anlam səviyyəsinə uyğun ifadə etməyə çalışmışlar. Bütün bunlarla yanaşı, dərs özünün pedaqoji-psixoloji keyfiyyətləri ilə zamanların düşüncə müstəvisində müzakirə obyektinə çevrilmişdir.
Psixoloqlar araşdırmalarında XXI əsri kreativlik əsri kimi adlandırırlar. İnsanlarda istedadlılığa, yaradıcılığa daha çox dəyər verən bu əsrdə təhsil sistemində də məhz həmin keyfiyyətlərin əsas götürülməsi vacib hesab edilir. Sual olunur ki, bəs onda bu gün "müasir dərs" anlayışı necə başa düşülməlidir? Onun mahiyyətini necə izah etmək olar?
Azərbaycanın görkəmli psixoloqu Əbdül Əlizadə yeni pedaqoji təfəkkürlə bağlı psixopedaqoji araşdırmalarında bu məsələyə münasibət bildirərək qeyd edir ki, "müasir dərs" anlamında "müasir" sözünün özünəməxsus evristik mənası var. "Müasir dərs" pedaqoji (psixoloji) elmlərin ən yeni uğurlarına söykənməlidir" (Əlizadə Ə.Ə. Yeni pedaqoji təfəkkür: ideyalar, prinsiplər, problemlər. Bakı. "Adiloğlu" nəşriyyatı, 2001.). Dərs həm də dövrün insanlarını yetişdirmək imkanına malik prosesə çevrilməlidir. Məktəbin vətəndaş yetişdirmək vəzifəsinin yerinə yetirilməsində uğurla çıxış etməlidir.
"Azərbaycan-2020: gələcəyə baxış" İnkişaf Konsepsiyasında qeyd olunur ki, "Şagirdlərin idrak fəallığını, ümumi inkişafını ləngidən mövcud "yaddaş məktəbi"ndən "təfəkkür və düşüncə məktəbi"nə keçidin təmin olunması məqsədi ilə sistemli tədbirlər görüləcəkdir" (www.prezident.az). Göründüyü kimi, ölkəmizin təhsil siyasətində təfəkkür, düşüncə, intellekt məktəbinin yaradılması prioritet istiqamətlərdən biridir. Müasir məktəbin dərsi də bu müqəddəs vəzifələrin icrasına çevriləcəkdir. Özünün yaradıcılıq imkanlarını axtaran müasir müəllim, ilk növbədə, tədqiqatçılığa başladığı fəaliyyətini dərsdəki yaradıcı fəaliyyəti ilə başa vuracaqdır. Müəllimin fəaliyyətinin səmərəliliyində, keyfiyyətliliyində onun yaradıcı yanaşmaları yüksək qiymətləndiriləcəkdir. Bu mənada müasir dərs fenomeninin yaranmasında müasir müəllim özünün əvəzsiz fəaliyyətini göstərməli olacaqdır. Cünki "Azərbaycan Respublikasında təhsilin inkişafı üzrə Dövlət Strategiyası"nda göstərildiyi kimi, "Müəllim amili təhsilalanın öyrənməsi və inkişafı, nailiyyətlərinin monitorinqi prosesində həlledici rol oynayır. Təhsilalanın savadlı və səriştəli şəxs kimi formalaşmasına müəllimin təsiri müəllimin akademik bacarıqlarından, tədris təcrübəsindən və peşəkarlıq səviyyəsindən xeyli asılıdır".
Müasir dərsin mühüm keyfiyyətlərindən biri onun yeni düşüncə, yeni pedaqoji təfəkkürün məhsulu kimi meydana çıxmasıdır. Bu isə o deməkdir ki, dərsə quru, şablonçuluqla yanaşmaq müasir ölçülərə sığmır. Onu sadəcə inzibati strateji struktur kimi qəbul etmək olmaz. Müasir dərs həm də bəzi hallarda konkret vaxt çərçivəsini, struktur vahidliyini qırıb-dağıdır. Ona da demokratik yanaşmağı yaradıcı bir proses kimi müraciət olunmasını tələb edir. Dərs idarə olunan bir proses olduğundan onun məntiqi struktur cəhətdən bütövlüyü əsas şərtlərdən biri kimi yüksək dəyərləndirilir.
Hər bir zamanın dərsi özlüyündə o dövr üçün müasir olub. Bu mənada müasirlik bir atribut kimi şərti olaraq işlədilir və ondan dövri olaraq danışmaq daha məntiqəuyğun bir hal kimi dəyərləndirilir. Dərsin təşkilat forması olması, demək olar ki, bütün zamanlarda özünün aparıcı xüsusiyyət çəkisini saxlayıb. Bu mənada hazırkı zamanda dərsin təlimin təşkilat forması olması barədə pedaqoji müddəa istifadə olunmaqda davam edir. Çox güman ki, bu fikir məqbul bir müddəa kimi bir müddət əhəmiyyətini saxlayacaqdır.
Dərs bir texnologiyadır. Ənənəvi pedaqogikada bu texnologiya inzibati amirlik üsulu ilə qurulduğundan təhsilalanları özünün sərt strukturunda toplamaqla onların məcburiyyət rejimində dərsə davam etmələrini tələb edirdi. Bu tələbləri yerinə yetirən hər bir kəs ona tabe olmaqla həmin tələbləri rejim kimi qəbul edir, onun sərt pedaqoji aurasında sərbəstliyini itirirdi.
Demokratik Azərbaycan məktəbində bütövlükdə təhsil dəyişdikcə öyrənmənin əsas nüvəsi olan dərsin xarakteri də dəyişməyə başlayır. Başqa sözlə, dərs demokratik xarakter alır. Öyrənmək istəyənləri ağuşuna alan, onları əhatə edən dərsin inzibati bağları zəifləyir. Böyük bir əzaba çevrilən dərs özünün ağırlıq mərkəzini dəyişərək daha demokratik auditoriyaya çevrilir. Bu zaman uşaqlar özlərinin potensial qüvvələrindən istifadə imkanları əldə edirlər. Beləliklə, interaktiv bir şəraitin yaranması hadisəsi baş verir.
Müasir dövr informasiyalar bolluğu ilə müşayiət olunduğundan təbii olaraq öyrədici xarakter daşımağa başlayır. İnformasiyaların mənbəyi insanları izləməklə onların marağını çəkir. Belə bir mühitdə dərs özünün öyrədici təşkilatçı xarakteri ilə daha üstün keyfiyyətlər qazanmalı, öyrənənlərin marağına səbəb olmalıdır. Xüsusən ümumtəhsil məktəblərində qurulan dərslər istər məzmun, istərsə də texnoloji cəhətdən şagirdlərin diqqətini cəlb etməlidir.
Araşdırmalar onu göstərir ki, dərsin gərginlik yaradan, uşaqların diqqətini yoran bir cəhəti onun standart quruluşa malik olması, qeyri-çevik modellə tənzimlənməsidir. Demokratik cəmiyyət qurduğumuz bir zamanda dərsin ənənəvi quruluşunun, mərhələlərinin dəyişməsindən bəhs etməklə yanaşı, onun yeni mərhələlərini stabilləşdirməyə, daha konkret demiş olsaq, standartlaşdırmağa çalışırıq. Son dövrlərdə bu barədə pedaqoji mətbuatda çap olunan yazılar belə bir fikri söyləməyə əsas verir. Lakin cəmiyyət özünün inkişaf tendensiyalarında yorucu texnoloji standartlaşmalardan qaçmağı, fəaliyyətləri potensial imkanlara söykənməklə yaradıcı şəkildə qurmağı tələb edir. Dərsin qurulmasında öyrədənin güc və imkanlarına, mövcud təlim şəraitinə istinad etmək, nailiyyət və irəliləyişlərin əldə olunmuş nəticələrlə ölçülməsinə üstün yer ayırmaq faydalı bilinir. Belə olduğu təqdirdə qeyri-standart dərslərdən istifadə olunması və onların daha yaradıcı qurulmasına imkan verilməsi vacib hesab edilir.
Müasir dərsin bir mühüm xüsusiyyəti də onun problem xarakteri daşımasıdır. Ona görə də bu gün müasir dərs, dərs-problem adlandırılsa, bu səhv yanaşma olmazdı.
Dərsin problem xarakterli olması onun hər hansı didaktik vəzifənin həllinə zəruri bir problem kimi yanaşılmasından irəli gəlir. Hər dərsin müvafiq məqsədinin həll olunması istiqamətində zəruri olan problem müəyyənləşdirilir. Onu həll etmək üçün iş formaları və üsullarından istifadə edilir. Nəhayət, problemin ətrafında və onun yekunlaşdırılması ilə bağlı fəaliyyətlər təşkil olunur. Beləliklə, dərsdə mühüm didaktik vəzifə kimi problem həll olunur. Problemlərin həll olunması hər hansı didaktik vəzifənin yerinə yetirilməsi kimi başa düşülür.
Bu məntiq müasir dərs kimi başa düşülən bütün dərslərin, demək olar ki, hamısının mahiyyəti və məzmununun əsasını təşkil edir.
Müasir dərsin problem xarakteri daşıması iki səbəbdən irəli gəlir. Birincisi, problem həlli interaktiv situativliyi təşkil etməklə maraq effekti yaradır. Şagirdlərin axtarıcılıq və yaradıcılıq istiqamətində fəaliyyətlərini istiqamətləndirməklə stimullaşdırır. Onları nəticələrə gəlməyə sövq edir. İkincisi, şagirdlərin ən zəruri bilikləri öyrənmək istiqamətində həyat üçün ən vacib olan fəaliyyət bacarıqlarına yiyələnməyə imkan yaradır.
Təlimin əsas təşkilat forması olan dərs özünün funksiyalarını yerinə yetirmək üçün hökmən müəyyən əlamətləri ilə təzahür etməlidir. Onlardan daha qabarıq görünəni sinif kollektivinin müəyyən məqsəd ətrafında səfərbər olunmasıdır. Bu keyfiyyət klassik pedaqogikanın mühüm ənənəsi olan sinif-dərs sisteminin əsas atributlarından biri kimi bu gün də qalmaqdadır.
İllər boyu insanların birgə oxuma, öyrənmə missiyası fərdi təhsilin davamı kimi həmişə aktual olub. Yaradılmış müvafiq müəssisələrdə müəllimin rəhbərliyi ilə həyata keçirilən bu prosesdə insanlar dialoji mühit şəraitində özlərini yenidən inkişaf etdirməyə çalışıblar.
Humanist prinsiplər əsasında qurulan təhsil şəraitində bu dialoji mühit genişlənir, şagird şəxsiyyətinin daha sərbəst fəaliyyətinə imkan yaranır. Dərsin inzibati bağları qırılır, inzibatçılıq müasir qarşılıqlı əlaqə və ünsiyyətlə əvəz olunur. Şəxsiyyətlərarası canlı əlaqələr öyrənmə prosesinin mahiyyətini təşkil etməklə ona humanist bir ruh gətirir. Belə dərslərdə müəllim və şagirdlərin əməkdaşlığı müasir öyrənmə prosesinin texnologiyasına çevrilir. Bu münasibət həm də dərsin demokratik xarakterinin əmələ gəlməsini stimullaşdırır.
Bütün bunlar isə onu göstərir ki, dərs klassik bir pedaqoji model olaraq qalsa da xarakterini dəyişir, inkişafyönümlü bir mexanizmə çevrilir. Şəxsiyyətin idraki, hissi-emosional və psixomotor bacarıqlara yiyələnməsini təmin etməklə, həm də onu izləməyə imkan yaradır.
Dərs didaktikanın mühüm tədqiqat obyektlərindən biri kimi bu günə qədər öyrənilməkdə davam edir. Eləcə də dərsin psixoloji xüsusiyyətləri, şagirdlərin öyrənmə fəaliyyətinin psixoloji məqamları psixologiyada öyrənilir. Pedaqoji psixologiya dərsin psixologiyasından danışmaqla onu daha çox araşdırmağa səy göstərməlidir. Yeri gəlmişkən qeyd etmək lazımdır ki, bu gün təhsilin mühüm nəzəri məsələlərindən biri kimi onun psixoloji əsasları kifayət qədər öyrənilməsə də ona çox böyük ehtiyacın olduğu aydın şəkildə hiss edilir.
Lakin daha real olan bir məsələ də vardır ki, o təhsilin, eləcə də onun ayrı-ayrı məsələlərinin həllində xüsusi pedaqoji və psixoloji cəhətləri, tələbləri axtarmaq meylindən ibarətdir. Araşdırmalar onu göstərir ki, özlüyündə inteqrativ bir varlıq kimi şəxsiyyətin inkişaf etdirilməsi üçün pedaqoji, yaxud psixoloji tələblərin ayrılıqda öyrənilməsi kifayət etmir. Bu məsələlərin unifikasiya olunmuş, birləşdirilmiş şəkildə öyrənilməsinə, onun psixopedaqoji problem kimi araşdırılmasına daha çox ehtiyac vardır. Bunun üçün isə təhsilin bütövlükdə psixopedaqoji əsaslarının tədqiq olunması öz həllini gözləyir.
İlkin araşdırmalara əsasən onu demək mümkündür ki, dərsin inkişafetdirici prinsip əsasında qurulması mühüm psixopedaqoji tələblərdən biri kimi diqqət mərkəzində saxlanılmalıdır. Eləcə də bərabər şəraitin yaradılması, valideynin pedaqoji prosesə cəlb olunması da psixopedaqoji tələblər kimi tədqiqata cəlb olunmalıdır.
Dərs mühüm pedaqoji anlayışlardan biri kimi özünün tipoloji xüsusiyyətlərə malik keyfiyyətini bu gün də saxlayır. Lakin konkret dərs tiplərinin hazırkı şəkildə qalması, ondan istifadə edilməsi, yaxud da gələcəkdə onlara müraciət olunması barədə qəti fikir söyləmək çətindir. Bunun üçün müvafiq araşdırmaların aparılması və konkret fikrə gəlinməsi ən səmərəli və inandırıcı yanaşma tərzi ola bilər. Lakin bir həqiqət vardır ki, müasir dərs özünün maraqlılıq atributunu dərsdə müəyyən ziddiyyətlərin yaranması zamanı qazanır. Bu da özlüyündə problemin yaradılması və onun həlli üçün zəmin hazırlayır. Eləcə də summativ qiymətləndirmə dərslərinin olması da yeni dərsin tiplərindən biri kimi dəyərləndirilməlidir.
Dərs texnologiyadır. Onun ayrı-ayrı hissələri barədə fikirlərin olması strateji əhəmiyyət daşıyır. Ənənəvi pedaqogikada dərsin mərhələləri barədə fikirlərin olması, az qala bu mərhələlərin əzbər öyrənilməsi ona bu gün də olduğu kimi yanaşmağı tələb edir. Doğrudur, indi də fəal-interaktiv dərslərin məzmun və strukturundan danışırlar. Onun standart tələblər kimi qəbul olunmasına çalışırlar. Demokratik təhsil prinsipi bu yanaşmanı təkzib edir, müəllimin təlim məqsədi ətrafında sərbəst olaraq fəaliyyət göstərməsini mühüm tələb kimi qarşıya qoyur. Ona görə də problemin həllinə yönəlmiş hər hansı dərs nümunəsində müəllimin yaradıcı fəaliyyət göstərməsi, öz işini layihələşdirməklə planlaşdırması zəruri hesab edilir. Eyni zamanda tədqiqatçılıq bacarığına malik olması əsas cəhət kimi qeyd olunur.
Dərs planı müəllimin sənədidir. Onu müəllim hazırlayır. İllər uzunu bu sənədin hazırlanıb-hazırlanmaması müzakirə obyekti olub. O müzakirələr bu gün də davam etməkdədir.
Dərsin planının hazırlanması vacib mərhələdir. Onun həm müəllimin inkişaf etməsi, həm də təlim prosesinin idarə olunması baxımından əhəmiyyəti vardır. Ona görə də dərs planının hazırlanmasına ciddi yanaşılmalıdır. Xüsusilə müasir nəticəyönümlü təhsil sisteminin qurulduğu hazırkı şəraitdə dərs planı daha konkret və aydın şəkildə tərtib olunmalıdır. Orada reallaşdırılan standartlar, dərsin məqsədi, vəzifələri, mənbələr, dərs prosesinin konkret addımları (mərhələləri) müasir zamanın tələbləri baxımından verilməlidir. Ən başlıcası dərsin planlaşdırılması zamanı şagirdin yüklənməsi ilə nəticələnən əlavələrdən yan keçilməlidir.
Müasir dərsin müxtəlif parametrləri (məsələn, dərsin məqsədinin bir və ya bir neçə olması dərsdə konkret vəzifələrin müəyyənləşdirilməsi, dərsdə qiymətləndirmə fəaliyyətinin təşkili, müxtəlif dərs tiplərinin planlaşdırılması və s.) ilə bağlı tədqiqatların aparılmasına, müzakirələrin keçirilməsinə ehtiyac vardır. Əgər həmin araşdırmalar aparılarsa, bu gün müasir dərsi fenomenal bir təhsil hadisəsi kimi daha da irəlilətmək mümkün olar.
Ənvər ABBASOV,
Təhsil Problemləri İnstitutunun direktor müavini,
Kurikulum Mərkəzinin direktoru, pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru
